De vrijheid Brustem met haar Loonse grensburcht
Brustem was één van de strongpoints die de Loonse graaf uitbouwde om de grenzen van Loon te bewaken en te beschermen. Het dorp, gelegen langs de cruciale weg naar Luik, bleef zijn militaire betekenis behouden. De Slag bij Brustem in 1467 en de uitbouw van een militaire vliegbasis onderlijnen dit. Aan de samenvloeiing van Melsterbeek en Hogebeek domineert een 12de-eeuwse torenromp nog steeds de omgeving.
Waar kleilagen dagzomen ontspringen bronnetjes zoals de legendarische Clovisbron, die een waterkerskwekerij bevloeien. Brustem ligt ten noorden van het nog herkenbare tracé van de romeinse heerbaan Tongeren-Cassel uit de eerste eeuw na Christus. Een geplunderde Romeinse tumulus en bouwpuin van een landbouwvilla getuigen van de bewoning in die tijd.
Naar verluidt is de lokale heilige en mystica herderin Christina de Wonderbare rond 1150 in Brustem geboren. Ze wordt voorgesteld met vleugels, uniek voor heiligen. Na twee toegeschreven heropstandingen uit de dood overleed ze in 1224 in de abdij van Nonnemielen.
Op een sterke helling binnen een zwakke bocht van de Melsterbeek bouwde de graaf van Loon een motteburcht. Dat deed hij ook in Kolmont en Montenaken. Na verwoesting in 1160 door de graaf van Duras werd ze in 1171 heropgericht. De toren is achthoekig van buiten en rond binnenin. Hij werd overwegend uit Lincentsteen en Maastrichts krijt opgemetseld en kreeg een plint in vuursteen. In de 19de eeuw stortte de toren aan de kerkzijde deels in. De ruïne wordt voorbereid op consolidatie en toont nog interessante bouwsporen o.m. van latrines, optrekringen, waterput en later gebruik als duiventoren. De ronde burchttoren en de ovalen voorburcht of neerhof met burchtkerk vormen een omgrachte acht. Het huidige stratenpatroon verraadt de aanwezigheid van een waarschijnlijk onvoltooide ‘singel’ of omwalling rond de burcht. Brustem kreeg van Gerard I stadsrechten in 1175 omdat het als een pistool op de abdijstad Sint-Truiden onder voogdij van concurrent graaf van Duras was gericht. Regelmatig werden wederzijds bloedige raids door Truienaren en Brustemnaren uitgevoerd. Toen de graaf van Loon, nochtans zwaar verslagen in 1179-1180 door een Luikse coalitie, in 1193 dan toch Duras in handen kreeg werd het al vernielde Brustem overbodig en verviel tot een groot dorp.
In 1085 Abdijkroniek: groep Brustemnaren drong de stad binnen : Mensenbloed vloeide rijkelijk, ledematen van gedode vijanden lagen her en der bij hopen, de lichamen werden opengereten door de razende zwaarden en ingewanden lagen verspreid. Niet alleen de muren en de vloeren werden bespat met mensenbloed, maar ook de altaren en de graven van de H. Trudo en de H. Eucherius geraakten, halaas! Helaas! Bezoedeld door de drek van de uitgerukte ingewanden.
Op 28 oktober 1467 versloeg Boergondiër Karel de Stoute in het veld en het moerassig gebied tussen Sint-Truiden en Brustem in enkele uren de Luikenaren, die in opstand waren gekomen tegen een prinsbisschop die tegen hun zin met Boergondische steun op de troon was gezet. In de nasleep werd de stad Luik een jaar later verwoest en uitgemoord. Het prinsbisdom bleef tot aan de dood van Karel de Stoute ingelijfd bij Boergondië.
De burchtkerk is een gebouw met torenbovenbouw uit 1649 en overwegend uit 1769, in 1965 door brand geteisterd. Tegen de toren staat de grafsteen van heer Huyn van Amstenrade. Ouder is de laatromaanse Sint-Eucheriuskapel op het Kapelhof. Vlakbij kon men afdalen naar de Bertiliaput, gekend in de volksdevotie tot de zgn. ‘Drie Gezusters’ te Brustem, Rijkel en Zepperen. De basisschool huist momenteel in het ‘Bertiliagesticht’, opgericht in de schoolstrijdperiode 1880 door de Ursulinen. De pastorie buiten de burchtgracht is in 1721 gebouwd door tiendheffer de witherenabdij van Averbode en draagt het wapen van abt Van der Steghen. Enkele kleine straatkapellen bleven bewaard: de Sint-Antoniuskapel met gedenksteen uit 1689 en de vakwerkkapel aan de Spikboom (Vliegveldlaan).
In 1939 werd in Brustem in het Aalsterveld een grasvliegveld aangelegd als uitwijkterrein voor de basis in Nijvel. Bij de Duitse inval in mei 1940 konden maar een handvol Belgische toestellen ontkomen. De Duitse Luftwaffe bouwde er een belangrijke nachtjagersbasis tegen Britse bommenwerpers uit vanaf 1943, met onder meer drie betonnen startbanen. Het vroegere Ursulineninternaat op de Saffraanberg was al na de Eerste Wereldoorlog in beslag genomen en in gebruik als Kadettenschool. Een zware brand vernielde het complex in 1948. De Duitsers bouwden verder in het nabijgelegen Bevingen een ‘Fliegerdorf’ uit. Tijdens en na de bevrijding waren er Amerikaanse eskaders gelegerd. Na de Tweede Wereldoorlog gebruikte de Belgische luchtmacht de basis Brustem als Vervolmakingscentrum in de pilotenopleiding. Bij de gemeentefusie in 1970 ging de basis over naar Sint-Truiden. In 1996 werd de 9de Wing Training overgeheveld naar het Waalse Beauvechain. Het noordelijke deel werd Brustem Industriepark met o.m. een Droneport sinds 2018. Het sinds 1952 heropgebouwde Saffraanberg blijft zijn militaire bestemming behouden als Koninklijke School voor Onderofficieren. De militaire aanwezigheid langs de steenweg naar Luik bevorderde zeker het ontstaan van de ‘Chausée d’Amour’, een lint van neonverlichte eroshuizen.
Behalve de burcht telde Brustem nog het rond 1924 verdwenen waterkasteel voor de Luikse heer. Op die site staan nu de resten van het in 1879-1884 nieuw gebouwde eclectische kasteel de Pitteurs-Hiegaerts. De gekende Antwerpse kastelen- en beursarchitect Schadde tekende de plannen, net zoals voor de verbouwing van het kasteel in Ordingen. Jammer genoeg verloor het kasteel na een brand in 1938 veel van zijn pracht. De familie de Pitteurs, Belgische adel van oorsprong rentmeesters-juristen, verwierf in de 19de eeuw de kastelen van Speelhof, Ordingen, Zepperen, Brustem, Rijkel en Spinveld.
De spotnaam ‘Lijnebroeken’ verwijst naar de fierheid van gefnuikte stedelingen. De fanfare Sint-Christina (°1879) herinnert aan de lokale heilige. De Chiro (°1950) en vooral het dorpsfeest Brustem Bruist! bewijzen de dynamiek van dit hoofddorp in Sint-Truiden. Vogelkring Burchtkraai (°1968), monumentenkring Burchtwacht (°1987) en parochiezaal Burchtheem (°1990) verwijzen naar de trots van Brustem.
De ligging van Brustem op korte afstand van de binnenstad Sint-Truiden en tussen de vork van Luikersteenweg N3, sinds 1717, en Tongersesteenweg N79, sinds 1817, zorgt voor nieuwe verkavelingen en lintbebouwing.
Lees: Pierre DIRIKEN, Geogids Sint-Truiden. Rondom, (Toeristisch-recreatieve atlas van Vlaanderen. Haspengouw), Kortessem: Georeto, 2009, p. 36-53; Willem DRIESEN, De burcht in Brustem. Van grafelijke voorpost tot beschermde site, in Sint-Truidens erfgoed, (her)bestemd voor nu en straks, Open Monumentendag, Sint-Truiden: stadsbestuur, 2015, p. 96-112.Kijk:www.heemkundebrustem.be
