Binnen de oude stadskern ligt westelijk langs de Stapelstraat het Sint-Martenplein, zo genoemd naar de prominent aanwezige kerk, nu toegewijd aan Sint-Martinus. De volksmond spreekt van 'Sintte-Matte'. De Stapelstraat was tot voor de westelijke omleiding van de steenweg Luik-Brussel de uitvalsweg richting Tienen en later richting spoorwegstation. Het pleintje ligt halfweg Grote Markt-Tienesevest en behoorde tot voor 1800 bij het gebied van de prinsbisschop van Luik als halfheer van Sint-Truiden.
Oorspronkelijk sloten de gebouwen van het stedelijk hospitaal (1240), Berg van Barmhartigheid en weeshuis, later tot 1910 Ecole Moyenne, en enkele private huizen nauw aan bij het waarschijnlijk druk gebruikte kerckhoff rond de 13de eeuwse H.Grafkerk, de latere Sint-Martinuskerk. De aanleg van het spoorwegstation in 1839 gaf een impuls aan het handelsleven in de straat. Bij de afbraak van de gasthuisgebouwen (kapel uitgezonderd) in 1911 voor de nieuwbouw in neo-maasrenaissance van het postkantoor door stadsingenieur Guillaume Govaerts kwam een pleintje vrij. Voor de uitbreiding van dit ‘hofje’ werden ook naar verluidt enkele huizen op de Nieuwe Steenweg (nu Breendonkstraat) afgebroken.
De Ursulinen lieten oostelijk bij hun armenschooltje een patronaatszaal Sint-Martinus opbouwen. Eind oktober 1919 werd een theater- en filmzaal ‘De Palace’ gebouwd door drukker Georges Van West en ondernemer Paul Philips, aannemer Frans Claes-Leekens, gesloopt in 1988. In 1927 kwam op het pleintje het monument voor gesneuvelden van de Eerste Wereldoorlog. In 1930 volgde pas het PTT-gebouw. In 1954 is het monument uitgebreid met twee vleugels voor de Tweede Wereldoorlog en ingeleid door een hardstenen podium. Achter het monument groeide een grote linde, overblijvend exemplaar van eerdere aanplantingen. Iets verder achter het het monument ligt een onzichtbare schuilkelder uit WO II.
Herinrichting plein en Stapelstraat volgde in 1999, waardoor het parkkarakter en een laag hekwerk verdween. Dit in het kader van gefaseerde binnenstadvernieuwing met subsidie Koning Boudewijnstichting. Het plein kreeg daardoor een meer publiek karakter en was geschikt voor kleinere evenementen. Potten voor vlaggenmasten, dwarsparkeerplaatsen en enkele laanbomen. Het postkantoor werd gesloten in 1999, de frietkraam ‘De Post’ verdween in 2011. Beeldkwaliteitsstudie door Bureau voor Urbanisme Leuven en geplande pleinheraanleg in 2014-2016 in het kader van de vernieuwing van de binnenstad. Wegnemen van parkeerplaatsen, boompjes en straat. Het Agentschap Onroerend Erfgoed ging in 2017 over tot de tijdelijke opheffing van de bescherming van het gedenkteken Wereldoorlogen om dit te kunnen verplaatsen naar de zuiderkruisbeukgevel om ceremonieel te vergemakkelijken en plein op te waarderen.
Op en langs het plein zie je diverse erfgoeditems:
\
* Monument voor slachtoffers van de beide wereldoorlogen. Oorspronkelijke tekst ‘Aan onze Helden 1914-1918’: Victor De Haen (1866-1934 Etterbeek, ander werk Martelaar in Kruidtuin Brussel en Wiertz in Dinant), onthuld op 26 juni 1927. Hoogreliëf in Euville gesigneerd rechts onder V. de HAEN, op hardstenen sokkel. H. Trudo in kazuifel zet voet op kapiteel (abdijstichting), slaat een bron met zijn (metalen) staf (bronwonder Amburnia in Vita Prima) en smeekt met blik en hand naar de hemel geheven bescherming af (Heilig Hartthema). De bron laaft een zwakke ouderling. Vrouw met kind/putto en stervende soldaat met adrianhelm, huisvader? (Piëtathema). Vaandeldrager met adrianhelm. Trompetter met hoge burgerwachtkepie. Ziekenzuster die stervende soldaat met adrianhelm troost. Smeedijzeren hekwerk 1930 door Karel en Jean Leemans Sint-Truiden. Aanpassingen WO II: podium in Ourthe-breuksteen met hardstenen lijstwerk, zijpanelen in Euville met natuurstenen kroonhaken om kransen op te hangen met centrale medaillons van lauwerkrans, zwaard/fakkel en centraal motief: Limburgse leeuw, tweekoppige adelaar Sint-Truiden. Ontwerp uitbreiding WO II door stadsingenieur Maurice Warniers, aannemer Janssens Westmeerbeek. Twee staande lantaarns recent vervangen door muurlantaarns. Aan WO II aangepaste ontwerpmaquette oorspronkelijk in Academie Beeld, nu bewaard in Museum. Vliegbasis Brustem (Abdijsite) met enkele afwijkingen: Trudo met kerkje achter zich, soldaat ipv. ouderling, meerdere 1914-soldaten in laagreliëf. Smeedijzeren bloementuil in imitatiebrons geschilderd, gesigneerd door kunstsmid Pierre Radoux (1864-1939). Dit monument is beschermd als oorlogsgedenkteken bij MB 22-01-2014. De gebruikte Euvillesteen met grote poriën is kwetsbaar. De blauwe hardsteen van de grafmonumenten is sterk afgesleten/verweerd en in enkele gevallen in meerdere stukken gebroken.
\\
In de loop van januari 2021 werden er door Lapis Arte bvba restauratiewerken uitgevoerd aan het oorlogsgedenkteken. De restauratie had als doel het algemeen uitzicht te harmoniseren, de afgebroken arm van H. Trudo te herstellen en toegevoegde materialen die negatieve gevolgen hebben voor vorm en structuur te verwijderen. Deze werken werden uitgevoerd met financiële steun van de provincie Limburg.
Nog steeds ceremoniële plek voor oudstrijders en vaderlandslievende verenigingen.
* Solitaire boom: linde, zou in theorie kunnen verwijzen naar vrijheidsboom (Franse Tijd of 1830) of vredesboom (WO I of WO II), maar is dit niet. Wel resterende van trio. Zilverlinde, geplant in 1920 (HBVL, Rik PIRARD). Zware scheur verankerd in 1994, boomchirurg Erik Buysse. Gesteltak recent afgescheurd). Lindeboom: deskundige behandeling en verankering gesteltakken. 2002: gesteltak uitgescheurd en gedeeltelijke inknotting. Recente zware snoei 26 april 2016.
* 5 rechthoekige 17de eeuwse grafmonumenten met sterk verweerde medaillons en blazoenen neergelegd in grasveld, beveiligd met laag smeedijzeren hekwerk, gerecupereerd van het squareke Toekomststraat. Zie DE HERCKENRODE. Eéntje ligt apart met nog leesbare tekstdelen.
* Sint-Maartenkerk met vroegrenaissancetoren in Maastrichtersteen 1550 (datering G. HEYNEN 1980) en neo-romaans schip in Gobertange nov. Edmond Serrure 1888-1898. Gebeeldhouwde tympanen door Aloïs De Beule (ADB). Heroprichting parochie Sint-Marten in 1885. Sint-Martinus als patroonheilige werd populair in de 17de-18de eeuw. Moderne lokale heiligenbeelden in gevelhoeknissen 2014. Sint-Martinuskerk in gefaseerde restauratie (bescherming 21-09-1936 toren en 10-07-1997 schip)
* Twee hoeken met appartemententoren jaren 1970, de zuidelijke werd recent gerenoveerd.
* Hoekhuis in neo-vlaamse renaissance, begin 1900, gesigneerd arch. Dehennin, loofwerk in sluitstenen Maastrichtersteen.
* Gerenoveerd 17de-eeuws langshuis, maaskalkstenen omlijstingen, sluitsteen met ‘1650 1947’.
Lees: Leon DE HERCKENRODE, Collection de tombes, épitaphes et blasons receuillis dans les églises et couvents de la Hesbaye, Gent, 1845, p. 134, 144, 147, 155, 158, 161, 162, 163, 164, 365, 764 en 765; Achille THIJS, Van de H.-Graf- tot de St.-Martenkerk en haar parochie, (Doorheen het aloude Sint-Truiden, 19), Sint-Truiden, 1970; Els HERMANS, Limburg. Gedrukte iconografie vóór 1900, Hasselt, ca. 1980, p. 109-111. O.m. 1858: ets door SCHAEPKENS; Gerard HEYNEN, De bouw van de toren der Sint-Maartenkerk te Sint-Truiden, in Historische bijdragen opgedragen aan Pater Archangelus Houbaert o.f.m., Sint-Truiden, 1980, p. 113-131; Parochie Sint-Marten Sint-Truiden 100 jaar, Sint-Truiden, 1985; Fernand DUCHATEAU, Sintrùin vàn achter Kàppesenèsse tot Zwàtwóter, 2. Sinte-Màtte blienkt, in ’t Bukske, 2, Sint-Truiden, 1985, p. 23-34; Albrecht GOORTS, Sint-Maarten te Sint-Truiden: getuige van een groot Vlaams verleden, Sint-Truiden, 1992; Els DECONINCK, Edmond Serrure, architect van de vernieuwde Sint-Maartenkerk, in Sint-Truiden ingekaderd 1830-1914, Sint-Truiden, 1998, p. 74-77; Jozef SMEESTERS, Grafstenen in Sint-Truidense kerken. Monumenten voor de eeuwigheid?, in Sint-Truiden, steen voor steen gebouwd, OMD, Sint-Truiden, 2003, p. 53-61 + bibliografie p. 104; Reinhilde PIETERS, Uit de Codex Parochiae Sancta Martini ad S. Sepulchrum, in Historische bijdragen over Sint-Truiden en omgeving opgedragen aan Kamiel Stevaux, Sint-Truiden: GOKSint-Truiden. 2006, p. 275-280; Albrecht GOORTS, Het mysterieuze retabel van Sint-Maarten, in Sint-Truiden grenzeloos monumentaal! Import-export, OMD, Sint-Truiden, 2006, p. 22-27; Ferdinand DUCHATEAU, Armenzorg en ziekenzorg in Sint-Truiden voor 1800, en Petra BOEKSTAL, Unieke 17de-eeuwse ontwerptekeningen van het gasthuis en het weeshuis in de Stapelstraat, in Zorgmonumenten en monumentenzorg in Sint-Truiden, OMD, Sint-Truiden, 2009, p. 9-22, en 32-41 + bibliografie p. 120; Rombout NIJSSEN en Jozef SMEESTERS, In orconde der waerheyt…: oorkonden van de armengulde van de Heilig-Grafparochie in Sint-Truiden 1400-1650, Sint-Truiden: Erfgoedcel, 2010; Wie was wie in Sint-Truiden?, Sint-Truiden, 2011: COENEGRACHTS, DENENNIN, GOVAERTS Guillaume, MEEKERS, SERRURE; Paula MORIA, Wandeling langs verdwenen en nieuwe theaterzalen, in Sint-Truiden, al eeuwen gaststad voor muziek, woord en beeld, OMD, Sint-Truiden, 2012, p. 19-20. - Stadsarchief Sint-Truiden. inv.nr. 5939.1: monument Stapelstraat, met o.m. voorbereiding 1919-1925.
